Bài 35: Các nước Anh, Pháp, Đức, Mĩ và sự bành trướng thuộc địa. - Lịch sử lớp 10

I. Các nước Anh và Pháp cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX 

1. Nước Anh

a) Tình hình kinh tế :
+ Trước năm 1870, nước Anh đứng đầu thế giới về sản xuất công nghiệp, nhưng từ sau năm 1870, Anh mất dần vị trí này và tụt xuống hàng thứ ba thế giới (sau Mĩ và Đức).
+ Tuy mất vai trò bá chủ thế giới về công nghiệp, nhưng Anh vẫn đứng đầu về xuất khẩu tư bản, thương mại và thuộc địa. Nhiều công ti độc quyền về công nghiệp và tài chính đã ra đời, chi phối toàn bộ nền kinh tế.
b) Tình hình chính trị : Anh là nước quân chủ lập hiến, hai đảng Bảo thủ và Tự do thay nhau cầm quyền và bảo vệ quyền lợi cho giai cấp tư sản.
- Về đối ngoại : Anh ưu tiên và đẩy mạnh chính sách xâm lược thuộc địa. Đến năm 1914, thuộc địa Anh có mặt khắp thế giới với 33 triệu km2 và 400 triệu dân, gấp 50 lần diện tích và dân số nước Anh bấy giờ, gấp 12 lần thuộc địa của Đức. Chính vì vậy, Lê-nin gọi chủ nghĩa đế quốc Anh là "chủ nghĩa đế quốc thực dân".

2.  Nước Pháp

a) Tình hình kinh tế : 
+ Trước năm 1870, công nghiệp Pháp đứng hàng thứ hai thế giới (sau Anh), nhưng từ năm 1870 trở đi, Pháp phải nhường vị trí này cho Đức và tụt xuống hàng thứ tư thế giới.
+ Tuy nhiên, tư bản Pháp vẫn phát triển mạnh, nhất là các ngành khai mỏ, đường sắt, luyện kim, chế tạo ô tô,... Nhiều công ti độc quyền ra đời chi phối nền kinh tế Pháp, đặc biệt trong lĩnh vực ngân hàng. Pháp cho các nước tư bản chậm tiến vay với lãi suất rất cao, nên Lê-nin gọi Pháp là "chủ nghĩa đế quốc cho vay lãi".
b) Tình hình chính trị : tháng 9 - 1870, nền Cộng hoà thứ ba được thành lập đã thi hành chính sách đàn áp nhân dân, tích cực xâm lược thuộc địa. Vì vậy, Pháp là đế quốc có thuộc địa lớn thứ hai thế giới (sau Anh), với 11 triệu km2.

II. Các nước Đức và Mĩ cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX 

1. Nước Đức

a) Tình hình kinh tế : 
+ Trước năm 1870, nền kinh tế Đức đứng hàng thứ ba thế giới (sau Anh, Pháp), nhưng từ khi hoàn thành thống nhất (1871), công nghiệp Đức phát triển rất nhanh, vượt qua Anh và Pháp, vươn lên đứng hàng thứ hai thế giới (sau Mĩ).
+ Sự phát triển mạnh của công nghiệp Đức đã dẫn đến sự tập trung tư bản cao độ. Nhiều công ti độc quyền ra đời, nhất là về luyện kim, than đá, sắt thép,... chi phối nền kinh tế Đức.
b) Tình hình chính trị : 
+ Đức là nước quân chủ lập hiến, theo thể chế liên bang, thi hành chính sách đối nội và đối ngoại hết sức phản động như : đề cao chủng tộc Đức, đàn áp phong trào công nhân, truyền bá bạo lực và chạy đua vũ trang. 
+ Đức là nước "tư bản trẻ", khi công nghiệp phát triển mạnh đòi hỏi cần có nhiều vốn, nguyên liệu và thị trường.
+ Trong khi đó các nước châu Á, châu Phi có nguồn nguyên liệu và thị trường lớn nhưng đã bị các "đế quốc già" (Anh, Pháp) chiếm hết. Vì vậy, Đức hung hãn muốn dùng vũ lực để chia lại thị trường. Người ta gọi Đức là "chủ nghĩa đế quốc quân phiệt hiếu chiến" .

2. Nước Mĩ

a) Tình hình kinh tế : 
+ Trước năm 1870, tư bản Mĩ đứng thứ tư thế giới (sau Anh, Pháp và Đức). Từ năm 1870 trở đi, công nghiệp Mĩ phát triển đột biến, vươn lên vị trí số 1 thế giới. Sản phẩm công nghiệp Mĩ luôn gấp đôi Anh và gấp 1/2 các nước Tây Âu gộp lại.
+ Công nghiệp phát triển mạnh đã dẫn đến sự tập trung tư bản cao độ. Nhiều công ti độc quyền ở Mĩ ra đời như "vua dầu mỏ" Rốc-phe-lơ, "vua thép" Moóc-gan, "vua ô tô" Pho,... đã chi phối toàn bộ nền kinh tế Mĩ.
+ Về nông nghiệp, nhờ điều kiện tự nhiên thuận lợi, lại áp dụng phương thức canh tác hiện đại, Mĩ vừa đáp ứng đầy đủ nhu cầu lương thực trong nước, vừa xuất khẩu cho thị trường châu Âu.
b) Tình hình chính trị : 
+ Mĩ theo chế độ cộng hoà, đứng đầu là Tổng thống. Hai đảng Dân chủ và Cộng hoà thay nhau cầm quyền, thi hành chính sách đối nội và đối ngoại phục vụ cho giai cấp tư sản.
+ Cũng như Đức, Mĩ là đế quốc "trẻ", khi công nghiệp phát triển mạnh thì nhu cầu về vốn, nguyên liệu và thị trường trở nên cấp thiết. Để đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế tư bản, Mĩ tăng cường bành trướng ở khu vực Thái Bình Dương, gây chiến tranh với Tây Ban Nha để tranh giành thuộc địa, dùng vũ lực và đồng đôla để can thiệp vào khu vực Mĩ La-tinh.
+ Điểm giống nhau lớn nhất và rõ rệt nhất ở các nước đế quốc cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX là sự hình thành các tổ chức độc quyền chi phối toàn bộ đời sống xã hội. Ở Mĩ, có "vua dầu mỏ", "vua thép"; ở Đức, có các ông chủ độc quyền về luyện kim, than đá ; ở Pháp, là các công ti độc quyền trong lĩnh vực ngân hàng,...
+ Điểm giống nhau thứ hai là sự tăng cường xâm lược thuộc địa, chuẩn bị chiến tranh đòi chia lại thị trường thế giới. Bất kì đế quốc "già" như Anh, Pháp hay đế quốc "trẻ" như Đức, Mĩ đều thể hiện rõ điều này. Điểm khác nhau là sự chênh lệch về diện tích thuộc địa giữa các nước đã khiến các nước đế quốc đều tích cực chuẩn bị chiến tranh để phân chia lại thế giới cho "công bằng" hơn.